Η πρόβλεψη της κρίσης από τους μαρξιστές

(συζητώντας ξανά για τον ιμπεριαλισμό)

Του Παναγιώτη Μαυροειδή

Πηγή aristeroblog

Οι σκέψεις που διατυπώνονται σε αυτό το σημείωμα βασίζονται σε ένα ξαναδιάβασμα εκτιμήσεων του Ντ. Χάρβεϊ για τον ιμπεριαλισμό και την κρίση, πριν αυτή εκδηλωθεί. Ο Ντ. Χάρβεϊ, είναι καθηγητής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης. Το έργο του είναι αρκετά γνωστό στο ελληνικό κοινό, καθώς έχουν εκδοθεί πολλά από τα βιβλία του στην Ελλάδα. Στο έργο του ‘’Ο νέος ιμπεριαλισμός’’(2003), επιχειρεί να διατυπώσει μια νέα θεωρία για τον ιμπεριαλισμό και να τον ερμηνεύσει υπό τις παρούσες, εξαιρετικά σύνθετες συνθήκες της παγκοσμιοποίησης. Ωστόσο, υπάρχουν πολλές ακόμη ενδιαφέρουσες πλευρές, που πρέπει να συζητηθούν ξανά και τίθενται με πρωτότυπο τρόπο. Αξίζει να υπενθυμίσουμε ότι το βιβλίο γράφηκε όχι μόνο πριν από την πρόσφατη εκδήλωση της καπιταλιστικής κρίσης, αλλά και πριν ακόμη εκδηλωθεί ο πόλεμος των αμερικανών στο Ιράκ. Η αντοχή πολλών.................

 μεθοδολογικών παρατηρήσεων και εκτιμήσεων στο χρόνο και την αδυσώπητη κρίση των μετέπειτα θυελλωδών πολιτικών και οικονομικών εξελίξεων, τονίζει το στέρεο βάθρο των προσεγγίσεων του Ντ. Χάρβεϊ.

Εδαφική και καπιταλιστική λογική στον ιμπεριαλισμό

Ο ιμπεριαλισμός για τον Ντ. Χάρβεϊ, βασίζεται αφενός στον έλεγχο του εδάφους και στην ικανότη­τα κινητοποίησης των ανθρώπινων και φυσικών πόρων του για πολιτικούς, οικονομικούς και στρατιωτικούς σκοπούς και αφετέρου στις διαδικασίες συσσώρευσης του κεφαλαίου στο χώρο και στο χρόνο στις οποίες έχουν την πρωτοκαθεδρία ο έλεγχος και η χρήση του κε­φαλαίου.

Ο όρος της εδαφικής λογικής στον ιμπεριαλισμό χρησιμοποιείται για να τονιστούν οι πολιτικές, διπλωματικές και στρατιωτικές στρατηγικές τις οποίες χρησιμοποιεί το κράτος (ή κάποια κράτη που λειτουργούν ως συνασπισμός πολιτικής ισχύος) καθώς παλεύει για να επιβεβαιώσει τα συμφέροντα του και να πετύχει τους στόχους του στον κόσμο γενικά.

Αντίστοιχα η καπιταλιστική λογική στον ιμπεριαλισμό αναφέρεται στους τρόπους με τους οποίους η οικονομική δύναμη διαχέεται απ' άκρον σ' άκρο και μέσω του συνεχούς χώρου προς ή από εδαφικές οντότητες (όπως κράτη ή περιφερειακούς συνασπισμούς) μέσω των καθημερινών πρακτικών της παρα­γωγής, των ανταλλαγών, του εμπορίου, των ροών κεφαλαίου, των μεταβι­βάσεων χρήματος, της μετανάστευσης εργατικού δυναμικού, της μεταβίβα­σης τεχνολογίας, της νομισματικής κερδοσκοπίας, των ροών πληροφο­ριών, των πολιτισμικών ωθήσεων και τα παρόμοια.

Ο Ντ. Χάρβεϊ επισημαίνει και τεκμηριώνει ότι η εδαφική και η καπιταλιστική λο­γική της εξουσίας είναι διακριτές μεταξύ τους. Εντούτοις, τονίζει ότι οι δύο λογικές συνυφαίνονται με πολύπλοκους και μερικές φορές α­ντιφατικούς τρόπους. Θα ήταν δύσκολο να εξηγήσουμε τον πόλεμο στο Βιετνάμ ή την εισβολή στο Ιράκ, για πα­ράδειγμα, αποκλειστικά βάσει των άμεσων απαιτήσεων της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Όμως, ταυτοχρόνως είναι δύσκολο να εξηγούμε τη γενική εδαφική στρατη­γική της ανάσχεσης της σοβιετικής δύναμης την οποία ακολουθούσαν οι Η­νωμένες Πολιτείες μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο -στρατηγική που δημιούργησε το έδαφος για την επέμβαση των ΗΠΑ στο Βιετνάμ- χωρίς ν' αναγνωρίζουμε την ακαταμάχητη ανάγκη των επιχειρηματικών συμφερό­ντων στις Ηνωμένες Πολιτείες να διατηρήσουν όσο το δυνατόν μεγαλύτερο μέρος του κόσμου ανοιχτό στη συσσώρευση του κεφαλαίου μέσω της επέ­κτασης των ανταλλαγών, του εμπορίου και των ευκαιριών για ξένες επεν­δύσεις.

Επομένως, θα πρέπει να θεωρούμε πως η σχέση ανάμεσα σ' αυτές τις δύο λογικές είναι μάλλον προβληματική και συχνά αντιφατική (δηλαδή, διαλεκτική) παρά λειτουργική ή μονόπλευρη. Αυτή η διαλεκτική σχέση αποτελεί τη βάση για ν' αναλύσουμε τον καπιταλιστικό ιμπεριαλισμό με όρους διατομής αυτών των δύο διακριτών αλλά συνυφαινόμενων λογικών ε­ξουσίας.

Αυτό που ξεχωρίζει τον καπιταλιστικό ιμπεριαλισμό από άλ­λες αντιλήψεις περί αυτοκρατορίας – συνοψίζει ο Ν. Χάρβεϊ- είναι ότι τυπικά κυριαρχεί η καπιταλι­στική λογική, αν και υπάρχουν φορές που βγαίνει στο προσκήνιο εδαφική λογική

ΗΠΑ: Άσκηση ηγεμονίας ή επιβολή κυριαρχίας;

Ο Ν. Χάρβεϊ δεν μασάει τα λόγια του όταν πρόκειται να στιγματίσει τις θηριωδίες των αμερικάνων στην υδρόγειο για να εδραιώσουν την πρωτοκαθεδρία τους. Ωστόσο, προσεγγίζοντας ολόπλευρα το ζήτημα επισημαίνει ότι ο καταναγκασμός και η εξόντωση του εχθρού αποτελούν μόνο εν μέρει τη βάση -που μερικές φορές μάλιστα είναι αντιπαραγωγική- της δύναμης των ΗΠΑ. Η συναίνεση και η συνεργασία είναι εξίσου σημαντικές.

Αν οι ΗΠΑ δεν μπορούσαν να τις επιστρατεύσουν διεθνώς και αν η ηγεσία

τους δεν μπορούσε να ασκηθεί με τρόπο που να γεννά ‘’συλλογικά οφέλη’’,

τότε οι ΗΠΑ θα είχαν πάψει από καιρό να είναι ηγεμονική δύναμη. Οι

ΗΠΑ πρέπει να δρουν με αυτό τον τρόπο για να μπορούν να αξιώνουν ότι δρουν για το εύλογο για τους άλλους γενικό συμφέρον, ακόμη και όταν, ό­πως υποψιάζονται οι περισσότεροι άνθρωποι, δρουν με βάση το στενό ί­διον συμφέρον τους. Αυτό σημαίνει άσκηση της ηγεσίας μέσω της συναί­νεσης.

Από αυτή την άποψη ο ψυχρός πόλεμος παρείχε φυσικά στις ΗΠΑ μια χρυσή ευκαιρία. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, προσηλωμένες στη συνεχή συσ­σώρευση του κεφαλαίου, ήταν προετοιμασμένες να συσσωρεύσουν πολιτι­κή και στρατιωτική ισχύ, προκειμένου να υπερασπίζονται και να προάγουν αυτή τη διαδικασία συσσώρευσης του κεφαλαίου σε όλη την υδρόγειο ενα­ντίον της κομουνιστικής απειλής. Σε όλο τον κόσμο οι κάτοχοι ατομικής ι­διοκτησίας, αντιμέτωποι με την προοπτική του διεθνούς σοσιαλισμού, μπο­ρούσαν να ενωθούν και να βρουν καταφύγιο πίσω από αυτή τη δύναμη την οποία στήριζαν.

Ενώ ξέρουμε αρκετά για τις αποφάσεις τις οποίες πήρε το κα­τεστημένο της εξωτερικής πολιτικής ώστε να μπορούμε να συμπεράνουμε ότι οι ΗΠΑ έθεταν πάντα πρώτα τα δικά τους συμφέροντα. Από αυτές τις αποφάσεις απέρρεαν επαρκή οφέλη για τις ιδιοκτήτριες τάξεις σε αρκετές χώρες, καθιστώντας έτσι αξιόπιστους τους ισχυρισμούς των ΗΠΑ ότι δρουν για το οικουμενικό (διάβαζε «των ιδιοκτητών») συμφέρον και επιτρέποντας στις ΗΠΑ να συμπαρατάσσουν πίσω τους ευγνώμονες υποτελείς ομάδες και κράτη πελάτες.

Η πιο γενική αλήθεια είναι ότι οι ΗΠΑ ασκούν ταυτοχρόνως καταναγκαστικές και ηγεμονικές πρακτικές, αν και η ισορροπία ανάμεσα σ' αυτές τις δύο όψεις στην άσκηση της ισχύος μπορεί να μεταβάλλεται από τη μια πε­ρίοδο στην άλλη.

Επί πολλά χρόνια, οι ΗΠΑ ασκούσαν την ηγεσία εκείνου του τμήματος του κόσμου που ήταν προσηλωμένο στη συνεχή συσσώρευση του κεφαλαίου και κατά συνέπεια διέδωσαν πολύ πλατιά τους δικούς τους τρόπους-άσκησης της επιχειρηματικής δραστηριότητας. Μεγάλο μέρος του υπόλοιπου κόσμου, σύρθηκε πολιτικά, οικονομικά και πολιτισμικά στην παγκοσμιοποίηση μέσω της αμερικανοποίησης.

Η μίμηση του καταναλωτισμού, των τρόπων ζωής, των πολιτισμικών μορφών, των πολιτικών και χρηματοπιστωτικών οργανισμών των ΗΠΑ έχει συμβάλει στη διαδικασία της συνεχούς συσσώρευσης του κεφαλαίου σε παγκόσμια κλίμακα.

‘’Το χρήμα, η παραγωγική ικανότητα και η στρατιωτική ισχύς είναι τα τρία πόδια στα οποία στηρίζεται η ηγεμονία στον καπιταλισμό’’, διατυπώνει ρητά ο συγγραφέας.

Η καπιταλιστική κρίση και η αστική απάντηση σε αυτήν

Ο Ν. Χάρβεϊ ορίζει την καπιταλιστική κρίση ως κρίση καπιταλιστικής υπερ-συσσώρευσης, που ορίζεται πρωταρχικά ως πλεόνασμα κεφαλαίου (ή/και προιόντων, καθώς και εργατικού δυναμικού) το οποίο στερείται κερδοφόρα μέσα χρησιμοποίησης του.

Αυτά τα πλεονάσματα μπορούν δυνητικά να απορροφηθούν α) μέσω της χρονικής μετάθεσης με επενδύσεις σε μακροπρόθεσμα σχέδια του κε­φαλαίου ή σε κοινωνικές δαπάνες (όπως παιδεία και έρευνα), που μεταθέ­τουν στο μέλλον την επαναφορά των κεφαλαιακών αξιών στην κυκλοφο­ρία, β) μέσω χωρικών μετατοπίσεων με το άνοιγμα νέων αγορών, νέων παραγωγικών ικανοτήτων, νέων πόρων και κοινωνικών και εργασιακών δυνατοτήτων αλλού, και γ) μέσω κάποιου συνδυασμού του α και του β.

Ταυτόχρονα είναι αναγκαία η ευρύτερη πολιτική διαχείριση των κρίσεων. Στις εξωτερικές υποθέσεις οι ΗΠΑ παρουσιάζουν τον εαυτό τους ως τον κύριο υπερασπιστή της ελευθερίας (που γίνεται αντιληπτή με όρους ελεύ­θερων αγορών) και των δικαιωμάτων της ατομικής ιδιοκτησίας. Οι ΗΠΑ παρέχουν οικονομική και στρατιωτική προστασία στις ιδιοκτήτριες τάξεις ή στις πολιτικές/στρατιωτικές ελίτ όπου και αν βρίσκονται. Σε αντάλλαγμα αυτές οι ιδιοκτήτριες τάξεις και οι ελίτ αποτελούν το κέντρο φιλοαμερικανικών πολιτικών σε όποια χώρα κι αν βρίσκονται.

Σε ότι αφορά την εσωτερική στρατηγική, οι δύο κύριες αρχές της καθορίστη­καν στη διάρκεια του Δεύτερου Παγκόσμιου πολέμου και έκτοτε έμειναν αναλλοίωτες: Πρώτον, η κοινωνική τάξη πραγμάτων στις Ηνωμένες Πολιτείες πρέπει να παραμείνει σταθερή. Δεν είναι ανεκτές καμιά ανα­διανομή του πλούτου ή της εξουσίας και καμιά αμφισβήτηση της ελίτ και/ή του ελέγχου της καπιταλιστικής τάξης. Δεύτερον, πρέπει να υπάρχει συνεχής επέκταση της εσωτερικής συσσώρευσης του κεφαλαίου και της κατανάλωσης προκειμένου να εξασφαλίζονται η εσωτερική ειρήνη, η ευημερία και η κοινωνική γαλήνη.

Η τομή του 1970: Τέλος των παχιών αγελάδων για την καπιταλιστική ανάπτυξη

Ο Ν. Χάρβει ονομάζει την περίοδο 1945-1970 ‘’δεύτερο στάδιο της παγκόσμιας εξουσίας της αστικής τάξης’’ και θεωρεί ότι τελείωσε γύρω στο 1970. Τα προβλήματα ήταν πολλών ειδών.

· Κατ' αρχάς υπήρχε το κλασικό πρόβλημα όλων των αυτοκρατορικών καθεστώτων: της υπερεκτίμησης των δυνάμεων τους.

· Η ανάσχεση (και η προσπάθεια α­νατροπής) του κομουνισμού αποδείχθηκαν περισσότερο δαπανηρές για τις Ηνωμέ­νες Πολιτείες απ' ό,τι αναμενόταν.

· Η στήριξη του αυξανόμενου κόστους της στρατιωτικής σύγκρουσης στο Βιετνάμ, όταν συνδυάστηκε με τον χρυ­σό κανόνα του συνεχώς αναπτυσσόμενου εγχώριου καταναλωτισμού (μια πολιτική όπλων και βουτύρου), αποδείχθηκε αδύνατη, αφού οι στρατιω­τικές δαπάνες παρείχαν μόνο βραχυπρόθεσμες διεξόδους για το πλεονά­ζον κεφάλαιο και πρόσφεραν λίγα για τη μακροπρόθεσμη άμβλυνση των εσωτερικών αντιφάσεων της συσσώρευσης του κεφαλαίου.

· Το αποτέλε­σμα ήταν η δημοσιονομική κρίση του αναπτυξιακού κράτους στις Ηνωμέ­νες Πολιτείες.

· Η άμεση απάντηση των ΗΠΑ ήταν να χρησιμοποιήσουν το δικαίωμα κοπής νομίσματος και να τυπώσουν περισσότερα δολάρια. Αυτό οδήγησε σε παγκόσμιες πληθωριστικές πιέσεις.

· Η συνέπεια ήταν, η έκρηξη της ποσότητας του «πλασματικού» κεφαλαίου που μπήκε στην κυκλοφορία χωρίς οποιαδήποτε προο­πτική ελέγχου, ένα κύμα χρεοκοπιών (που εστιάζονταν αρχικά στα περι­ουσιακά στοιχεία του δομημένου περιβάλλοντος), πληθωριστικές πιέσεις που δεν μπορούσαν να συγκρατηθούν και η κατάρρευση των πάγιων διεθνών διευθετήσεων μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο.

· Στο μεταξύ, η αυξανόμενη δύναμη του οργανωμένου εργατικού κινήματος στα κράτη που αποτελούσαν τον πυρήνα του παγκόσμιου συστήματος ώθησε προς τα πάνω το επίπεδο των κοινωνικών δαπανών, καθώς και το μισθολογικό κό­στος, περιορίζοντας έτσι τα κέρδη.

· Το αποτέλεσμα ήταν ο στασιμοπληθωρισμός. Οι ευκαιρίες για κέρδη εξαφανίστηκαν και εμφανίστηκε κρίση υπερ-συσσώρευσης του κεφαλαίου.

· Το υπερβολικό χρέος πολλών κυβερνή­σεων λόγω των μεγάλων επενδύσεων σε φυσικές και κοινωνικές υποδομές παρήγαγε δημοσιονομική κρίση του κράτους (που κορυφώθηκε στη θεα­ματική χρεοκοπία της πόλης της Νέας Υόρκης το 1975).

· Αποκορύφωμα ό­λων αυτών ήταν η ανταγωνιστική δύναμη των αναζωογονημένων ιαπωνι­κών και γερμανικών βιομηχανιών που σε ορισμένους τομείς αμφισβήτη­σαν και ξεπέρασαν την κυριαρχία των ΗΠΑ στην παραγωγή. Η άμιλλα στη βιομηχανική παραγωγή έκοβε ένα από τα βασικά πόδια της ηγεμονία των ΗΠΑ. Φαινόταν πως οι ΗΠΑ δεν μπορούσαν να διατηρήσουν την οι­κονομική θέση τους. Πλεονάζοντα κεφάλαια κατέκλυσαν την παγκόσμια αγορά και ολόκληρη η χρηματοπιστωτική αρχιτεκτονική του συστήματος του Μπρετόν Γουντς κατέρρευσε.

1970-2000: Νεοφιλελεύθερη ηγεμονία

Αναδύθηκε ένα διαφορετικό είδος συστήματος, σε μεγάλο βαθμό υ­πό την κηδεμονία των ΗΠΑ.

Ο χρυσός εγκαταλείφθηκε ως υλική βάση των χρηματικών αξιών και στο εξής ο κόσμος ήταν υποχρεωμένος να ζει με ένα αποϋλοποιημένο νομισματικό σύστημα απίστευτης ευημε­ρίας και επιδεικτικής κατανάλωσης τη δεκαετία του 1990). Απειλούμενες στη σφαίρα της παραγωγής, οι ΗΠΑ αντεπιτέθηκαν επιβεβαιώνοντας την ηγεμονία τους μέσω του χρηματοπιστωτικού τομέα.

Όμως, για να λειτουργήσει αποτελεσματικά αυτό το σύστημα, οι αγορές γε­νικά και οι κεφαλαιαγορές ιδιαίτερα έπρεπε να είναι ανοιχτές στο διεθνές εμπόριο (βραδεία διαδικασία που απαίτησε τη λυσσώδη πίεση των ΗΠΑ, οι οποίες στηρίζονταν στη χρήση διεθνών μοχλών, όπως το ΔΝΤ, και στην εξίσου λυσσώδη προσήλωση στο νεοφιλελευθερισμό, ο οποίος έγινε το νέο ορθόδοξο οικονομικό δόγμα). Συνεπαγόταν επίσης τη μετατόπιση της ι­σορροπίας ισχύος και συμφερόντων εντός της αστικής τάξης από τις παραγωγικές δραστηριότητες στους θεσμούς του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου.

Η αστική απάντηση για την επίλυση των κρίσεων στον καπιταλισμό

Μέσα από το σχήμα της «χωροχρονικής σταθεράς» ο Ν. Χάρβεϊ, αποτυπώνει τις καπιταλιστικές διεξόδους επίλυσης των κρίσεων: είτε μέσω της χρονικής αναβολής, είτε μέσω της ‘’γεωγραφικής’’ επέκτασης.

Η οργάνωση εξ ολοκλήρου νέων εδαφικών καταμερισμών εργασίας, το άνοιγμα νέων και φθηνότερων συμπλεγμάτων πλουτοπαραγωγικών πόρων και νέων περιφερειών ως δυναμικών χώρων για τη συσσώρευση του κεφαλαίου και η διείσδυση σε προϋπάρχοντες κοινωνικούς σχηματισμούς των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων και θεσμικών διευθετήσεων (όπως κανόνες που αφορούν τις συμβάσεις και διευ­θετήσεις της ατομικής ιδιοκτησίας) παρέχουν σημαντικούς τρόπους για την απορρόφηση των πλεονασμάτων κεφαλαίου και εργασίας.

Ωστόσο, αυτές οι γεωγραφικές επεκτάσεις, αναδιοργανώσεις και ανοικοδομήσεις απει­λούν συχνά τις αξίες που είναι ήδη καθηλωμένες στο χώρο (εμπεδωμένες στη γη), αλλά δεν έχουν ακόμη πραγματοποιηθεί. Αυτή η αντίφαση είναι αναπόφευκτη και μπορεί να επαναλαμβάνεται συνεχώς, επειδή οι νέες πε­ριφέρειες απαιτούν επίσης πάγιο κεφάλαιο σε φυσικές υποδομές και σε δο­μημένο περιβάλλον, προκειμένου να λειτουργήσουν αποτελεσματικά.

Από την άλλη, αν εντός ενός δεδομένου εδάφους (όπως ένα έθνος-κράτος ή μια περιφέρεια) υπάρχουν πλεονάσματα κεφαλαίου και εργατικού δυναμικού και δεν μπορούν να απορροφηθούν εσωτερικά, τότε πρέπει να σταλούν αλλού για να βρουν καινούργιο πεδίο νια την κερδοφόρα πραγματοποίησή τους προκειμένου να μην υποτιμηθούν. Αυτό μπορεί να γίνει με πολλούς τρόπους. Αγορές για πλεονάζοντα εμπορεύματα μπορούν να βρεθούν αλλού. Όμως, οι χώροι στους οποίους αποστέλλονται τα πλεονάσματα πρέπει να διαθέτουν μέσα πληρωμής, όπως χρυσός, συναλλαγματικά απο­θέματα (π.χ. δολάρια) ή εμπορεύσιμα αγαθά. Στέλνονται πλεονάσματα ε­μπορευμάτων και επανέρχονται χρήμα ή εμπορεύματα. Το πρόβλημα της υπερσυσσώρευσης μετριάζεται μόνο βραχυπρόθεσμα (απλώς το πλεόνασμα μετατρέπεται από εμπόρευμα σε χρήμα ή σε διαφορετικές μορφές εμπορευ­μάτων, παρότι αν αυτές οι διαφορετικές μορφές εμπορευμάτων είναι, όπως συμβαίνει συχνά, φθηνότερες πρώτες ύλες ή άλλες εισροές, μπορεί να υπάρξουν καινούργιες ευκαιρίες για δημιουργία κέρδους). Αν τα μέρη στα οποία στέλνονται τα πλεονάσματα δεν διαθέτουν συναλλαγματικά αποθέματα η εμπορεύματα για ανταλλαγή, πρέπει είτε να τα βρουν (όπως τον δέκατο ένατο αιώνα η Βρετανία υποχρέωσε την Ινδία ν' αναπτύξει το εμπόριο οπίου με την Κίνα και έτσι αποσπούσε τον κινεζικό άργυρο μέσω του οπίου που καλλιεργούνταν στην Ινδία) ή να τους δοθούν πιστώσεις ή βοήθεια.

Η κρυφή πλευρά της ‘’παγίδας του χρέους’’

Στην τελευταία περίπτωση, δίνεται δάνειο ή βοήθεια σε χρήμα σ' αυτή την ξένη χώ­ρα, προκειμένου ν' αγοράζει τα πλεονάζοντα εμπορεύματα που παράγονται στο εσωτερικό. Αυτό έκαναν οι Βρετανοί με την Αργεντινή κατά τον δέκα­το ένατο αιώνα, ενώ κατά τη δεκαετία του 1990 τα ιαπωνικά εμπορικά πλεο­νάσματα απορροφήθηκαν σε μεγάλο βαθμό μέσω δανείων της Ιαπωνίας προς τις Ηνωμένες Πολιτείες, προκειμένου να στηριχθεί η κατανάλωση μέ­σω της αγοράς ιαπωνικών προϊόντων. Μια από τις τακτικές τις οποίες χρησιμοποιούν οι αμερικανικές εταιρείες παραγωγής όπλων είναι να ωθούν την κυβέρνηση για λόγους «ασφάλειας», να δανείζει σε κυβερνήσεις στο εξωτερικό, προκειμένου αυτές να αγοράζουν στρατιωτικό εξοπλισμό κατασκευασμένο στις ΗΠΑ.

Όμως, η προσφυγή στο πιστωτικό σύστημα καθιστά ταυτοχρόνως τις ε­δαφικές οντότητες ευάλωτες σε ροές κερδοσκοπικών και πλασματικών κε­φαλαίων, που μπορούν τόσο να ωθήσουν όσο και να υπονομεύσουν την καπιταλιστική ανάπτυξη και ακόμη, όπως συμβαίνει τα τελευταία χρόνια, να χρησιμοποιηθούν για να επιβάλουν άγριες υποτιμήσεις. Μετά το 1980 η χρέωση εδαφικών οντοτήτων έγινε όλο και περισσότερο παγκόσμιο πρό­βλημα και πολλές από τις φτωχότερες χώρες (ακόμη και μερικές σημαντι­κές δυνάμεις, όπως η Ρωσία το 1998 και η Αργεντινή μετά το 2001) αδυνα­τούσαν να πληρώσουν τα χρέη τους, απειλώντας με κίνδυνο μη πληρωμής τους. Για να αντιμετωπιστεί αυτή η δυσκολία, δημιουργήθηκε μια μόνιμη οργάνωση δεκαεννέα πιστωτριών χωρών, η οποία είναι γνωστή ως η Λέσχη του Παρισιού προκειμένου να ορίζει τους κανόνες επαναδιαπραγμά­τευσης των δανείων με παράταση και διακανονισμό των οφειλόμενων τό­κων για χώρες που ήταν ανίκανες να εξοφλήσουν τους πιστωτές τους.

Από το 2000 περίπου τριάντα εφτά χώρες υποχρεώθηκαν να πάρουν αυτό το δρόμο και αυξάνονται οι πιέσεις που ασκούνται στη Λέσχη του Παρισιούγ για να καταργήσει εντελώς το χρέος για μερικές από τις φτωχότερες χώρες.

Η «παγίδα του χρέους» είναι μια διαδικασία «αγκίστρωσης» ακόμη και των φτωχότε­ρων χωρών στο σύστημα της κυκλοφορίας του κεφαλαίου, έτσι ώστε να μπορούν να είναι διαθέσιμες ως «οχετοί» για τα πλεονάζοντα κεφάλαια για τα οποία κρίνονται υπόχρεες.

Η χώρα υποδοχής είναι υποχρεωμένη να αποζημιώνει για οποιαδήποτε υποτίμηση του κεφαλαίου και η πιστώτρια χώρα προστατεύεται από την υποτίμηση. Στη συνέχεια, οι πλουτοπαραγω­γικοί πόροι των χωρών υποδοχής μπορούν εύκολα να λεηλατηθούν μέσω των δρακόντειων κανόνων αποπληρωμής του χρέους.

Οι ‘’αγορές’’ έχουν όνομα: Wall street+Υπουργείο οικονομικών ΗΠΑ

Η εμφάνι­ση εντός των Ηνωμένων Πολιτειών του συμπλέγματος «Wall street-υπουργείο Οικονομικών», το οποίο είναι ικανό να ελέγχει οργανισμούς όπως το ΔΝΤ και να ασκεί ευρεία χρηματοπιστωτική εξουσία στον κόσμο μέσω ενός δικτύου άλλων χρηματοπιστωτικών και κυβερνητικών οργανισμών, άσκη­σε μεγάλη επιρροή στις δυναμικές του παγκόσμιου καπιταλισμού τα τελευ­ταία χρόνια.

Αυτό το κέντρο εξουσίας μπορεί να λειτουργεί με τον τρόπο που λειτουργεί επειδή ο υπόλοιπος κόσμος είναι «αγκιστρωμένος» μέσω των πιστωτικών διευθετήσεων σε ένα διαρθρωμένο πλαίσιο αλληλο­συνδεόμενων χρηματοπιστωτικών και κυβερνητικών οργανισμών (στους οποίους περιλαμβάνονται υπερεθνικοί οργανισμοί).

Η γενική εικόνα που αναδύεται είναι εκείνη ενός δικτυωμένου χωροχρονικού κόσμου χρηματοπιστωτικών ροών πλεονάζοντος κεφαλαίου μ συγκεντρώσεις πολιτικής και οικονομικής εξουσίας σε βασικά κομβικά σημεία (Νέα Υόρκη, Λονδίνο, Τόκιο), τα οποία επιδιώκουν είτε τη διάχυση και την απορρόφηση των πλεονασμάτων, κατευθύνοντας τα σε παραγωγικά μονοπάτια, τις περισσότερες φορές σε μακροπρόθεσμα σχέδια σε ποικί­λους χώρους (από το Μπαγκλαντές μέχρι τη Βραζιλία ή την Κίνα), είτε να χρησιμοποιούν την κερδοσκοπική δύναμη για να απαλλάσσουν το σύστημα από την υπερ-συσσώρευση μέσω κρίσεων υποτίμησης σε ευάλωτα εδάφη.

Οι πληθυσμοί αυτών των ευάλωτων εδαφών είναι φυσικά εκείνοι που πρέπει να πληρώσουν το αναπόφευκτο τίμημα με όρους απώλειας περιουσιακών στοιχείων, θέσεων εργασίας και οικονομικής ασφάλειας, για να μη μιλή­σουμε για την απώλεια της αξιοπρέπειας και της ελπίδας.

Και με την ίδια λογική που πλήττονται πρώτα οι πιο ευάλωτες περιοχές, εντός αυτών των περιοχών οι πιο ευάλωτοι πληθυσμοί είναι εκείνοι που σηκώνουν το βάρος.

Όταν η καταστροφή ονομάζεται ‘’σωτηρία’’…

Επομέ­νως ο καπιταλισμός δεν επιβιώνει μόνο μέσα από επανατοποθετήσεις και απορρόφηση πλεοναζόντων κεφαλαίων, αλλά επίσης με υποτίμηση και καταστροφή, που χρησιμοποιούνται ως διορθωτική ιατρική γι' αυτό που παρουσιάζεται γενικά ως δημοσιονομική ασωτία εκείνων οι οποίοι δανείζονται.

Αν πιστέψουμε την επίσημη ρητορική, το πλέγμα των θεσμικών διευθε­τήσεων που διαμεσολαβούν τώρα στις ροές του κεφαλαίου σε όλο τον κό­σμο θα πρέπει να οργανώνεται με τέτοιο τρόπο ώστε να συντηρεί και να στηρίζει τη διευρυμένη αναπαραγωγή (οικονομική μεγέθυνση), να απο­τρέπει οποιαδήποτε τάση για κρίσεις και να αντιμετωπίζει σοβαρά το πρό­βλημα της μείωσης της φτώχειας. Όμως, αν αυτό το σχέδιο αποτύχει, μπο­ρεί να επιδιωχθεί η συσσώρευση με άλλα μέσα.

Όπως και ο πόλεμος σε σχέση με τη διπλωματία είναι συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα, έτσι και η παρέμβαση του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου με τη στήριξη της κρατικής εξουσίας ισοδυναμεί συχνά με συσσώρευση με άλλα μέσα.

Μια α­νίερη συμμαχία ανάμεσα σε κρατικές δυνάμεις και τις αρπακτικές μερίδες του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου σχηματίζει την αιχμή του σύγχρονου «αρπακτι­κού καπιταλισμού».

Πρωταρχική συσσώρευση ή συσσώρευση μέσω της αφαίρεσης πόρων από άλλους

Ο Ν. Χάρβεϊ δεν υιοθετεί την ανάλυση της Ρ. Λούξεμπουργκ για τις καπιταλιστικές κρίσεις, σύμφωνα με την οποία αυτές εκδηλώνονται λόγω της υποκατανάλωσης, δηλαδή της γενικής έλλειψης επαρκούς ζήτησης η οποία να απορροφά την αύξηση των εκροών που γεννά ο καπιταλισμός. Η παρατήρηση της ωστόσο ότι για να γεφυρωθεί αυτό το χάσμα προσφοράς και ζήτησης, ο καπιταλισμός καταφεύγει στο εμπόριο με τους μη-καπιταλιστικούς σχηματισμούς, τον βρίσκει σύμφωνο αν και σε μια σχετικά τροποποιημένη και διευρυμένη ερμηνεία.

Συνέπεια της καπιταλιστικής ανάπτυξης είναι ότι τα μη καπιταλι­στικά εδάφη θα πρέπει να υποχρεώνονται να είναι ανοιχτά όχι μόνο στο ε­μπόριο (που θα μπορούσε να είναι χρήσιμο), αλλά επίσης να επιτρέπουν στο κεφάλαιο να επενδύει σε κερδοφόρες επιχειρήσεις χρησιμοποιώντας φθηνότερη εργατική δύναμη, φθηνότερες πρώτες ύλες, γη χαμηλού κό­στους και τα παρόμοια.

Η γενική ώθηση οποιασδήποτε καπιταλιστικής λο­γικής της εξουσίας δεν είναι να εμποδίζει τις εδαφικές οντότητες να μπουν στο δρόμο της καπιταλιστικής ανάπτυξης, αλλά ν' ανοίγουν συνεχώς σ' αυ­τή.

Αυτό στην ουσία αποτελεί και μια απάντηση του συγγραφέα σε θεωρίες υπανάπτυξης. ‘’Υπό αυτή την οπτική γωνία- γράφει σχετικά- η αποικιοκρατική καταστολή του είδους που αναμφίβολα αναπτύχθηκε στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα πρέπει να ερμηνευθεί ως αυτοκαταστροφική, ως περίπτωση στην οποία η εδαφι­κή λογική εμποδίζει την καπιταλιστική λογική’’. Για να συνεχίσει με ένα καλό παράδειγμα: ‘’ο φόβος της άμιλλας οδήγησε τη Βρετανία να εμποδίσει την Ινδία ν' αναπτύξει μια σθεναρή καπιταλιστική δυναμική και επομένως εμπόδισε τις δυνατότητες χωροχρονικών σταθερών σ' εκείνη την περιφέρεια. Η ανοιχτή δυναμική της ατλαντικής οικονομίας πρόσφερε πολύ περισσότερα στη Βρετανία από ό.τι η καταπιεστική αποικιακή αυτοκρατορία στην Ινδία, από την οποία η Βρε­τανία κατάφερνε σίγουρα να αποσπά υπεραξία, αλλά η οποία ποτέ δεν λει­τούργησε ως σημαντικό πεδίο για την ανάπτυξη του βρετανικού πλεονά­ζοντος κεφαλαίου’’.

Ο Ν. Χάρβεϊ, προτείνει να εξετάσουμε λεπτομερώς την άποψη της Λούξεμπουργκ ότι ο καπιταλισμός πρέπει να έχει διαρκώς κάτι «έξω από τον εαυτό του», προκειμένου να σταθεροποιείται.

Στο πλαίσιο αυτό εντάσσει και το επιχείρημα του Μαρξ σχετικά με τη δημιουργία βιομηχανικού εφεδρικού στρατού.

Όταν απου­σιάζουν ισχυρές τάσεις για τεχνολογική αλλαγή με την οποία εξοικονο­μείται εργασία, η συσσώρευση του κεφαλαίου απαιτεί αύξηση του εργατι­κού δυναμικού. Αυτό μπορεί να γίνει με πολλούς τρόπους. Η αύξηση του πληθυσμού είναι σημαντική αν και το κεφάλαιο μπορεί επίσης να επιστρατεύσει «λανθάνοντα αποθέματα» από την αγροτιά ή κατ' επέκταση να επιστρατεύσει φθηνό εργατικό δυναμικό από τις αποικίες και άλλες εξωτερικές πηγές.

Αν αποτύχει να το κάνει, ο καπιτα­λισμός μπορεί να χρησιμοποιήσει τις δυνάμεις του για τεχνολογική αλλα­γή και επενδύσεις για να προκαλέσει ανεργία (απολύσεις), δημιουργώ­ντας έτσι άμεσα ένα βιομηχανικό εφεδρικό στρατό ανέργων. Αυτή η α­νεργία έχει την τάση να πιέζει προς τα κάτω τους μισθούς και επομένως δημιουργεί νέες ευκαιρίες κερδοφόρας ανάπτυξης του κεφαλαίου.

Σ' όλες αυτές τις περιπτώσεις, ο καπιταλισμός χρειάζεται πράγματι κάτι «έξω α­πό τον εαυτό του», προκειμένου να συσσωρεύει, αλλά στην τελευταία πε­ρίπτωση, στην πραγματικότητα, πετά εργάτες έξω από το σύστημα κά­ποια χρονική στιγμή, προκειμένου να τους έχει στο χέρι για σκοπούς συσ­σώρευσης σε μια μεταγενέστερη χρονική στιγμή.

Στη γλώσσα της σύγχρο­νης μεταμοντέρνας πολιτικής θεωρίας, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο κα­πιταλισμός δημιουργεί αναγκαστικά και πάντοτε τον δικό του «άλλο». Ε­πομένως έχει σημασία η άποψη ότι κάποιου είδους «εξωτερικός άλλος» εί­ναι αναγκαίος για τη σταθεροποίηση του καπιταλισμού.

Όμως, ο καπιτα­λισμός μπορεί είτε να χρησιμοποιήσει κάποιον προϋπάρχοντα «εξωτερικό άλλον» (μη καπιταλιστικούς κοινωνικούς σχηματισμούς ή κάποιον τομέα εντός του καπιταλισμού, όπως η εκπαίδευση, που δεν έχει ακόμη προλεταριοποιηθεί) είτε να τον κατασκευάσει με δική του παρέμβαση.

Ο Μαρξ οικοδόμησε τη γενική θεωρία του για τη συσσώρευση του κεφαλαίου στη βάση ορισμένων κρίσιμων αρχικών υποθέσεων, που αντιστοιχούν ευρέως σ' εκείνες της κλασικής πολιτικής οικονομίας.

Αυτές οι υποθέσεις είναι: ελεύθερα λειτουργούσες ανταγωνιστικές αγορές με θεσμικές διευθετήσεις της ατομικής ιδιοκτησίας, ατομισμός με νομική υπόσταση, ε­λευθερία σύμβασης και κατάλληλες δομές δικαίου και διακυβέρνησης τις οποίες εγγυάται ένα «διευκολύνον» κράτος, το οποίο εξασφαλίζει επίσης την ακεραιότητα του χρήματος ως έκφρασης συσσωρευμένης αξίας και ως μέσου κυκλοφορίας. Ο ρόλος του καπιταλιστή στην παραγωγή και ανταλλαγή εμπορευμάτων είναι ήδη καλά εδραιωμένος και η εργατική δύναμη έχει γίνει εμπόρευμα που πουλιέται γενικά στην πρέπουσα αξία του. Η πρωταρχική» ή «αρχική» συσσώρευση έχει συντελεστεί ήδη και τώρα η συσσώρευση συντελείται ως διευρυμένη αναπαραγωγή.

Κατά τον Χάρβεϊ, το μειονέκτημα αυτών των υποθέσεων είναι ότι παραπέμπουν τη συσ­σώρευση που βασίζεται στη διαρπαγή, στην απάτη και στη βία σ' ένα «αρ­χικό στάδιο», που θεωρείται ότι δεν ισχύει πια ή ότι είναι κάπως «έξω α­πό» τον καπιταλισμό ως κλειστό σύστημα, όπως πιστεύει η Λούξεμπουργκ.

‘’Επειδή φαίνεται παράξενο ν' αποκαλούμε «πρωταρχική» ή «αρχική» μια διαδικασία που συνεχίζεται’’, ο Χάρβεϊ αντικαθιστά αυτούς τους όρους με την έννοια της «συσσώρευσης μέ­σω της αφαίρεσης πόρων από άλλους».

Παρά αυτή την διαφοροποίηση σημειώνει πως ‘’όλα τα γνωρίσματα της πρωταρχικής συσσώρευσης τα οποία αναφέρει ο Μαρξ διατηρούν ισχυρή παρουσία εντός της ιστορικής γεωγραφίας του καπιταλισμού μέχρι τώρα. Τις τελευταίες τρεις δεκαετίες, η εκδίωξη αγρο­τικών πληθυσμών και ο σχηματισμός ενός άκληρου προλεταριάτου επιτα­χύνθηκαν σε χώρες όπως το Μεξικό και η Ινδία, πολλοί πόροι που προη­γουμένως ήταν κοινή ιδιοκτησία, όπως το νερό, ιδιωτικοποιήθηκαν (συχνά μετά από επιμονή της Παγκόσμιας Τράπεζας) και εντάχθηκαν στην καπι­ταλιστική λογική της συσσώρευσης, εναλλακτικές (αυτόχθονες και ακόμη, στην περίπτωση των Ηνωμένων Πολιτειών, μικροεμπορευματικές) μορφές παραγωγής και κατανάλωσης εξαφανίστηκαν. Εθνικοποιημένες βιομηχα­νίες ιδιωτικοποιήθηκαν. Οικογενειακά αγροκτήματα εξαγοράστηκαν από αγροβιομηχανίες. Ακόμη και η δουλεία δεν εξαφανίστηκε (ιδιαίτερα στο ε­μπόριο του σεξ)’’.

Επισημαίνονται ωστόσο κάποια κενά, τα οποία χρειάζεται να διορθωθούν. Η διαδικασία της προλεταριοποίησης, για παράδειγμα, συνεπάγεται ένα μείγμα εξαναγκασμών και ιδιοποίησης προ-καπιταλιστικών δεξιοτήτων, κοινωνικών σχέσεων, γνώσεων, αντιλήψεων και πεποιθήσεων εκείνων που προλεταριοποιούνται. Δομές συγγένειας, οι­κογενειακές και οικιακές διευθετήσεις, σχέσεις ανάμεσα στα δύο φύλα και σχέσεις εξουσίας (που περιλαμβάνουν τις σχέσεις οι οποίες ασκούνται μέ­σω της θρησκείας και των θεσμών της) παίζουν όλες το ρόλο τους.

Οι συνθήκες της πάλης και του σχηματισμού της εργατικής τάξης ποικίλλουν σε εξαιρετικό βαθμό και επομένως, όπως επιμένει ο Τόμσον με­ταξύ άλλων, με μια έννοια η εργατική τάξη «δημιουργεί τον εαυτό της», αν και φυσικά ποτέ δεν το κάνει σε συνθήκες τις οποίες επιλέγει η ίδια. Το α­ποτέλεσμα είναι οι προκαπιταλιστικές κοινωνικές σχέσεις ν' αφήνουν τα ί­χνη τους στη διαμόρφωση της εργατικής τάξης και να δημιουργούνται δια­κριτές γεωγραφικές, ιστορικές και ανθρωπολογικές διαφοροποιήσεις ως προς τον ορισμό της εργατικής τάξης. Ανεξάρτητα από το πόσο οικουμε­νική είναι η διαδικασία της προλεταριοποίησης, το αποτέλεσμα δεν είναι η δημιουργία ενός ομοιογενούς προλεταριάτου.

Επίσης, σημειώνει ο συγγραφέας, ‘’μερικοί από τους μηχανισμούς της πρωταρχικής συσσώρευσης στους οποίους έδινε βάρος ο Μαρξ έχουν προσαρμοστεί (…) έτσι ώστε τώρα παίζουν α­κόμη σημαντικότερο ρόλο από ότι στο παρελθόν. Το πιστωτικό σύστημα και το χρηματιστικό κεφάλαιο έγιναν, όπως παρατηρούσαν ο Λένιν, ο Χίλφερντινγκ και η Λούξεμπουργκ στις αρχές του εικοστού αιώνα, σημαντικοί μοχλοί αρπαγής, απάτης και κλεψιάς. Η διαδικασία υποταγής της οικονο­μίας στον χρηματοπιστωτικό τομέα που ξεκίνησε μετά το 1973 υπήρξε θεα­ματική τόσο για τον κερδοσκοπικό όσο και για τον αρπακτικό χαρακτήρα της’’.

Επιπρόσθετα, κατά τον Χάρβεϊ, έχουν δημιουργηθεί εντελώς νέοι μηχανισμοί συσσώρευσης μέ­σω της αφαίρεσης πόρων από άλλους.

Η έμφαση στα δικαιώματα πνευμα­τικής ιδιοκτησίας η οποία δόθηκε στις διαπραγματεύσεις του ΠΟΕ (η απο­καλούμενη συμφωνία TRIPS) δείχνει τους τρόπους με τους οποίους τα δι­πλώματα ευρεσιτεχνίας και οι άδειες χρήσης για γενετικό υλικό, αγενές πολλαπλασιαστικό υλικό και άλλα προϊόντα μπορούν σήμερα να χρησιμο­ποιούνται εναντίον ολόκληρων πληθυσμών που οι πρακτικές τους έπαιξαν κρίσιμο ρόλο στην ανάπτυξη αυτών των υλικών.

Η βιοπειρατεία είναι έρ­πουσα και το απόθεμα γενετικού υλικού σε όλο τον κόσμο καταληστεύεται προς όφελος μερικών μεγάλων φαρμακευτικών εταιρειών. Παρόμοια, η κλι­μακούμενη μείωση των παγκόσμιων περιβαλλοντικών κοινών αγαθών (γη. αέρας, νερό) και η πολλαπλασιαζόμενη υποβάθμιση του περιβάλλοντος, που αποκλείουν όλους τους άλλους τρόπους αγροτικής παραγωγής εκτός από την αγροτική παραγωγή έντασης κεφαλαίου, έχουν προκύψει επίσης από τη γενική εμπορευματοποίηση της φύσης σε όλες τις μορφές της.

Η ε­μπορευματοποίηση πολιτισμικών μορφών, ιστοριών και της πνευματικής δημιουργικότητας συνεπάγεται τη γενική αφαίρεση πόρων από άλλους (η μουσική βιομηχανία είναι διαβόητη για την ιδιοποίηση και την εκμετάλ­λευση της λαϊκής κουλτούρας και δημιουργικότητας).

Η ιδιωτικοποίηση περιουσιακών στοιχείων που μέχρι τώρα ήταν δημόσια (όπως τα πανεπι­στήμια) και η μετατροπή τους σε εταιρείες, για να μη μιλήσουμε για το κύ­μα ιδιωτικοποιήσεων (της ύδρευσης και δημόσιων κοινωφελών υπηρεσιών όλων των ειδών) που σάρωσε τον κόσμο δείχνουν ότι είμαστε μπροστά σε ένα νέο κύμα «περίφραξης των κοινοτικών γαιών».

Όπως και στο παρελθόν, η δύναμη του κράτους χρησιμοποιείται συχνά για να επιβάλει αυτές τις διαδικασίες ακόμη και ενάντια στη λαϊκή θέληση. Η υποχώρηση των ρυθμιστικών πλαισίων που είχαν σχεδιαστεί για να προστατεύουν την εργασία και το περιβάλλον από την υποβάθμιση έχει ως συνέπεια την απώλεια δικαιωμάτων. Η μεταφορά δικαιωμάτων κοινής ιδιοκτησίας, που είχαν κερδηθεί με μακρόχρονη σκληρή ταξική πάλη (το δικαίωμα στην κρατική σύνταξη, στην κοινωνική πρόνοια, στην εθνική φροντίδα υγείας), στον ιδιωτικό τομέα υπήρξε μια από τις πιο διαβόητες πολιτικές για την αφαίρεση πόρων από άλλους.

Ο καπιταλισμός εσωτερικεύει κανιβαλικές, καθώς και αρπακτικές και δόλιες πρακτικές. Όμως, όπως παρατηρούσε πειστικά η Λούξεμπουργκ, «απαιτείται προσπάθεια για ν' ανακαλύψουμε σ' αυτό το ανακάτωμα πολιτικής βίας και ανταγωνισμών ισχύος τους άτεγκτους νόμους της οικονομικής διαδικασίας».

‘’Επομένως, πώς η συσσώρευση μέσω της αφαίρεσης πόρων από άλλους

βοηθά στη λύση του προβλήματος της υπερσυσσώρευσης;’’, ρωτάει ο Ν. Χάρβεϊ. Ας θυμηθούμε ότι η υπερσυσσώρευση είναι μια κατάσταση στην οποία πλεονάσματα κεφαλαίου (που συνοδεύονται ενδεχομένως από πλεονάσματα εργασίας) αρ γούν, χωρίς να υπάρχουν στον ορίζοντα κερδοφόρες διέξοδοι. Η συσσώρευ ση μέσω της αφαίρεσης πόρων από άλλους απελευθερώνει ένα σύνολο πε ριουσιακών στοιχείων (που περιλαμβάνουν την εργατική δύναμη) σε πολύ χαμηλό (και σε μερικές περιπτώσεις μηδενικό) κόστος. Το υπερσυσσωρευ μένο κεφάλαιο μπορεί ν' αρπάξει αυτά τα περιουσιακά στοιχεία και να τα μετατρέψει αμέσως σε κερδοφόρα χρήση.

Στην περίπτωση της πρωταρχι κής συσσώρευσης όπως την περιέγραφε ο Μαρξ, αυτό συνεπαγόταν το να παίρνουν τη γη, να την περιφράσσουν και να εκδιώκουν τον πληθυσμό που διέμενε εκεί, προκειμένου να δημιουργήσουν άκληρο προλεταριάτο, και κατόπιν να προσφέρουν τη γη στο ιδιωτικοποιημένο κυρίαρχο ρεύμα της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Τα τελευταία χρόνια η ιδιωτικοποίηση (των κοινωνικών κατοικιών, των τηλεπικοινωνιών, των μεταφορών, του ύδατος κλπ, στη Βρετανία, για παράδειγμα) άνοιξε πλατιά πεδία τα οποία άδραξε το υπερσυσσωρευμένο κεφάλαιο. Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και κατόπιν το άνοιγμα της Κίνας συνεπάγονταν τη μαζική απελευθέρωση μη διαθέσιμων μέχρι τώρα περιουσιακών στοιχείων και την προσφορά τους στην καπιταλιστική συσσώρευση.

Περιφερειακές κρίσεις και εξαιρετικά εντοπισμένες τοπικά υποτιμήσεις αναδεικνύονται σε πρωταρχικά μέσα με τα οποία ο καπιταλισμός δημι­ουργεί τον δικό του «άλλο», προκειμένου να τροφοδοτείται από αυτόν. Οι χρηματοοικονομικές κρίσεις της Ανατολικής και Νοτιοανατολικής Ασίας την περίοδο 1997-98 ήταν κλασική περίπτωση αυτού του φαινομένου. Η σύγκριση με τη δημιουργία βιομηχανικού εφεδρικού στρατού, που πετά ανθρώπους από την εργασία, είναι ακριβής. Πολύτιμα περιουσιακά στοι­χεία πετιούνται εκτός κυκλοφορίας και υποτιμούνται. Παραμένουν αχρη­σιμοποίητα και σε ύπνωση μέχρι να τα αδράξει το πλεονάζον κεφάλαιο, για να εμφυσήσει νέα ζωή στη συσσώρευση του κεφαλαίου. Ωστόσο, υ­πάρχει ο κίνδυνος αυτές οι κρίσεις να παραταθούν εκτός ελέγχου και να γενικευτούν ή η δημιουργία του «άλλου» να προκαλέσει εξέγερση εναντίον του συστήματος που τον δημιουργεί. Μια από τις κύριες λειτουργίες των παρεμβάσεων του κράτους και των διεθνών οργανισμών είναι να ενορχη­στρώνουν τις υποτιμήσεις με τέτοιους τρόπους που να επιτρέπουν τη συσ­σώρευση μέσω της αφαίρεσης πόρων από άλλους, χωρίς να πυροδοτούν γενική κατάρρευση. Αυτή είναι η ουσία των προγραμμάτων διαρθρωτικής προσαρμογής τα οποία διαχειρίζεται το ΔΝΤ.

Αντικαπιταλιστικός ή αντιιμπεριαλιστικός αγώνας;

Ο Χάρβεϊ δεν μένει στην ασφάλεια των θεωρητικών προσεγγίσεων, αλλά αγγίζει κρίσιμα ζητήματα που αφορούν στον προσανατολισμό του κινήματος. Τα ζητήματα που θέτει, δεν θα ικανοποιήσουν όσους δίνουν εύκολες και προφανείς απαντήσεις, όπως ότι πρέπει να συνδυαστεί η αντικαπιταλιστική και αντιιμπεριαλιστική πάλη. Το ερώτημα είναι ‘’πως;’’. Και οι δυσκολίες είναι πολλές.

Ο Μαρξ απέδιδε ελάχιστη, αν όχι καμιά αξία στις κοι­νωνικές μορφές τις οποίες κατέστρεφε η πρωταρχική συσσώρευση. Επίσης δεν υποστήριζε τη διαιώνιση του status quo και σίγουρα δεν υποστήριζε ο­ποιαδήποτε επιστροφή σε προ-καπιταλιστικές κοινωνικές σχέσεις και πα­ραγωγικές μορφές. Είχε την άποψη ότι υπήρχε κάτι το προοδευτικό στην καπιταλιστική ανάπτυξη και αυτό ίσχυε ακόμη και για τον βρετανικό ιμπε­ριαλισμό στην Ινδία.

Με τον ίδιο τολμηρό τρόπο, ο Χάρβεϊ αναρωτιέται: ‘’Είναι συζητήσιμο αν το πρόβλημα στην Ινδονησία, για πα­ράδειγμα, ήταν οι επιπτώσεις τις οποίες είχε η ταχεία καπιταλιστική εκβιο­μηχάνιση στους τρόπους ζωής τις δεκαετίες του 1980 και 1990 ή η υποτίμη­ση και η αποβιομηχάνιση που συντελέστηκαν μέσω της χρηματοοικονομι­κής κρίσης της περιόδου 1997-98, η οποία κατέστρεψε μεγάλο μέρος αυτών που είχε πετύχει η εκβιομηχάνιση. Ποιο ήταν λοιπόν το σοβαρότερο πρό­βλημα: η εισαγωγή και η ενσωμάτωση της συσσώρευσης του κεφαλαίου μέ­σω της διευρυμένης αναπαραγωγής στην οικονομία της Ινδονησίας ή η πλήρης διάλυση αυτής της δραστηριότητας διά της συσσώρευσης μέσω της αφαίρεσης πόρων από άλλους;’’. Αλλά και απαντά: ‘’Ενώ είναι προφανώς αληθές ότι η συσσώ­ρευση μέσω της αφαίρεσης πόρων από άλλους ήταν λογικό επιστέγασμα της εισαγωγής και της ενσωμάτωσης της συσσώρευσης του κεφαλαίου στην ινδονησιακή οικονομία και ότι η πραγματική τραγωδία έγκειται στο γεγο­νός ότι μέσα σε σύντομο διάστημα ολόκληροι πληθυσμοί σύρονται (μερι­κές φορές βίαια) στο προλεταριάτο, για να εκδιωχθούν σε λίγο ως πλεονά­ζον εργατικό δυναμικό, πιστεύω επίσης εύλογα ότι το δεύτερο βήμα έκανε πολύ μεγαλύτερη ζημιά στις μακροπρόθεσμες ελπίδες, βλέψεις και δυνα­τότητες των μαζών του φτωχού πληθυσμού από ό,τι το πρώτο βήμα.’’

Στα πλαίσια της μαρξιστικής/κομουνιστικής επαναστατικής παράδοσης, θεωρούνταν συχνά ότι ήταν ανα­γκαίο να οργανωθεί το ισοδύναμο της πρωταρχικής συσσώρευσης, προκει­μένου να εφαρμοστούν προγράμματα εκσυγχρονισμού σ' εκείνες τις χώρες που δεν είχαν περάσει από τη μύηση στην καπιταλιστική ανάπτυξη. Αυτό σήμαινε μερικές φορές παρόμοια επίπεδα τρομακτικής βίας, όπως συνέβη με τη βίαιη κολεκτιβοποίηση της γεωργίας στη Σοβιετική Ένωση (εξόντω­ση των κουλάκων), στην Κίνα και στην Ανατολική Ευρώπη. Αυτές οι πο­λιτικές δεν είχαν μεγάλη επιτυχία και πυροδότησαν πολιτικές αντιστάσεις, που σε μερικές περιπτώσεις συντρίφτηκαν αλύπητα.

Επομένως, ενώ οι αγώνες εναντίον της πρωταρχικής συσσώρευσης μπο­ρούσαν ν' αποτελέσουν, λόγω της δυσαρέσκειας που δημιουργούνταν, φυ­τώρια για κινήματα εξέγερσης, στα οποία περιλαμβάνονταν κινήματα βα­σισμένα στην αγροτιά, ο στόχος των σοσιαλιστικών πολιτικών δεν ήταν να προστατεύσουν την παλιά τάξη πραγμάτων, αλλά να κτυπήσουν άμεσα τις ταξικές σχέσεις και μορφές της κρατικής εξουσίας τις οποίες προσπαθού­σαν να μετασχηματίσουν και έτσι να καταλήξουν σε μια εντελώς διαφορε­τική διαμόρφωση ταξικών σχέσεων και κρατικών εξουσιών. Αυτή η ιδέα κατείχε κεντρική θέση σε πολλά από τα επαναστατικά κινήματα που σά­ρωσαν τον αναπτυσσόμενο κόσμο την επαύριον του Δεύτερου Παγκόσμιου πολέμου. Πάλευαν εναντίον του καπιταλιστικού ιμπεριαλισμού, αλλά το έκαναν στο όνομα μιας εναλλακτικής νεωτερικότητας παρά στο όνομα της υπεράσπισης της παράδοσης. Μ' αυτό τον τρόπο βρέθηκαν συχνά να είναι αντίθετα ή να αντιμετωπίζουν την αντίθεση εκείνων οι οποίοι επιδίωκαν να προστατεύσουν ή ακόμη και να αναζωογονήσουν παραδοσιακά συστήματα παραγωγής, παραδοσιακούς πολιτισμικούς κανόνες και παραδοσιακές κοινωνικές σχέσεις.

Για αυτούς και άλλους λόγους, πολλά εξεγερσιακά κινήματα εναντίον της συσσώρευσης μέσω της αφαίρεσης πόρων, ακολούθησαν γενικά διαφορετικό πολιτικό δρόμο, σε μερικές περιπτώσεις πολύ εχθρικό στις σοσιαλιστικές πολιτικές.

Κάθε άλλο παρά πρόκειται για περιθωριακά κινήματα: Αγώνες του λαού Ογκόνι εναντίον της ρύπανσης των εδαφών τους από την Shell Oil. Μακρόχρονοι αγώνες εναντίον των υποστηριζόμενων από την Παγκόσμια Τράπεζα σχεδίων για την κατασκευή φραγμάτων στην Ινδία και στη Λατινική Αμερική· Αγροτικά κινήματα εναντίον της βιοπειρατείας. Αγώνες εναντίον των γενετικά τροποποιημένων τροφίμων και για την αυθεντικότητα των τοπικών συστημάτων παραγωγής. Αγώνες για να διαφυλαχθεί η πρόσβαση των αυτοχθόνων πληθυσμών στα δάση και να περιοριστούν οι δραστηριότητες των εταιρειών ξυλείας. Πολιτικοί αγώνες εναντίον των ιδιωτικοποιήσεων κινήματα για την εξασφάλιση εργατικών δικαιωμάτων ή δικαιωμάτων για τις γυναίκες στις αναπτυσσό μενες χώρες. Εκστρατείες για την προστασία της βιοποικιλότητας και για να εμποδιστεί η καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος. Αγροτικά κινήματα για την απόκτηση γης. Διαμαρτυρίες εναντίον της κατασκευής αυτοκινητο δρόμων και αεροδρομίων. Εκατοντάδες διαμαρτυρίες εναντίον των προγραμμάτων λιτότητας που επιβάλλει το ΔΝΤ.